Ийэбит  Такырова Александра Васильевна колхоз, совхоз үлэтигэр бэйэтин сэмэй кылаатын киллэрбитэ диэтэхпитинэ омнуота сух буолуо дии саныыбыт.

Ыарахан үлэни кыайар буолуоҕуттан, 14-х эрэ сылдьан колхоз үлэтигэр эриллибитэ. Арыыһыттыыра, субай сүөһүнү көрбүтэ, биригэдьиирдиир да этэ. Огдообо буолбут аҕатыгар көмөлөһөөру, бырааттарын үөрэттэрээри бэйэтэ үөрэммэтэҕэ. Кэни эдэр сааһыгар биэс ҕолоох сааһыра барбыт киһыэхэ кэгрэн тахсыбыта бу эмир туһугар хорсун быһыы, булгуруйбат модн санаа туоһута буолар. Сатаабаппын диэн Ийэбит туохтан да и ҥ нэн турбат үгэстээ ҕ Э, бэйэтэ о барытын ҥ ороро-тутар, олорон көрбөккө түбүгүрэр туруу үлэһит кий этэ.

Суостаах Сэйри, Сут-Кураан Кини Сааа Сэрбэччи Ситэр Кэмигэр Ааспыттара. Лаппыак Маайалыын ыһыыга, хомуург, мас мастыырг бииргэ сылдьыбытын, сыарҕалар алдьанарын, быат быстарын, илиилэрин үлүтэ сыһыахтарыгар диэри бэйэлэрэ оҥостон муҥнаналларына, оҕустары булгуйан кээһэрин көлүйэн эрэйдэнэллэрин, атыттардыын куоталаһа үлэлииллэрин ахтан-санаан ааһааччы, «истиэнэ хаһыатыгар хотторбуттары чараппаахыга олорсет гыну уруһуйдууллар этэ» - диан кэпсээччи уонна хаһан да чараппаахыга «олорсубатаҕыттан» үөрээччи. Кини бастаан сүөһү көрүүтүгэр, онтон арыыһытынан үлэлээбит. «Кураанна от Тммэтэҕэр Токоско баран кыстаабыппыт» - диэн кэпсээччи. Арыыһыттыырын саҕана бэйэлэрэ астаан, уулларан, «буһуу арыы» оҥорон туттараллара үһү. «Хата биирдэ да итээбэтэҕим» - диирэ. Ол саҕана төһө тттэн төһө арыы тахсыахтаа расчета расчет быһыытынан ааҕыллар эбит. 

Ити курдук сэрии кэмигэр эр дьон үлэтин солбуйан хонуу, ферма араас үлэтигэр бэйэтин харыстаммакка үлэлээбитэ, «икки хараҥаны ыпсарарбыт» диирэ. Ону туоһулуур Кыайыыны уһансыыга «1941-45сс. килбиэннэх үлэтин иһин» диэн Сталин тѳбѳлѳѳх медалынан наҕараадаламмыта.

2014 сылга “Бичик” кинигэ кыһатын “Саха сирин үлэһит дьоно” сериятыгар бэччээттэммит ийэбит туһунан кинигэҕэ  балта Ирина Ваисльевна Семенова маннык суруйар:   «Улахан эдьиийбит Александра оҕо сааһыгар ийэтэ ѳлѳн, сэрии сылларыгар кыһалҕалаах кырыымчык кэмҥэ улаатан, эрдэттэн кытаанах үлэҕэ мускуллубута, колхоз– совхоз араас үлэтигэр уһуннук үлэлээбитэ. Олох эдэр сааһыгар (мин оскуолаҕа киирэ иликпинэ) Кѳппѳххѳ, Аларга сайылык фермаларга колхозка үүт тутааччынан, арыыһытынан үлэлээбитин ѳйдүүбун. Ол ѳйдѳѳн хаалбытым тѳрүѳттээх. Миигиттэн 2 сыл аҕа саастаах эдьиийим Маайа биһиккини үүт эрийэр кыра дьиэтигэр таһыттан хатаан баран колхоз бухгалтериятыгар отчуот туттаран кэлэрэ. Ол аата эрэнэр балтыларынан «харабыллатар» эбит. «Харабыллаабыт» манньабытыгар үүт иһэрдэрин, сүѳгэй сиэтэрин ѳйдѳѳбѳппүн, колхоз баайын энчирэппэт буоллаҕа.  Отчуоттаан кэлэн баран от күѳх ѳҥнѳѳх миин буһаран иһэрдэрин ѳйдүүбүн. Аны санаатахха ол кииһилэ миинэ эбит, мииммит хайдах амтаннааҕын ѳйдѳѳбѳппүн».

60-с сылларга “Арыылаах” сайылыгар дьиэнэн көһөн олорон “Үгүс өтөх”, “Дьиэ ыспыт”, “Тиэхээн”  оһорбо буолаларын оттооччубут. Онно ийэбит оттоһорун таһынан Малыыраба Өрүүнэлиин холкуос пиэримэтин тарбыйахтарын көрөөччү.

Бэйэтэ үөрэммэтэх буолан бырааттара, балтылара үөрэнэллэригэр төһүү буолбута. Быраата Борокуоппай (Прокопий Васильевич Такыров) үөрэнэ барарыгар, Ньуурбаҕа (урут Ньурба диэбэт этилэр) тыһаҕас киллэрэн өлөрөн атыылаан, харчылаан ыыппыт. «Ырыынакка тиийбитим эмиэ мин курдук эт атыылаахтар элбэх этилэр. Мин ыйыттахтарына эрэ эппиэттиибин. Ону көрөн биир киһи: - Тоойуом, бачча үчүгэй эти, итинник атыылаатаххына олох да батарыаҥ суох, - диэн баран бэрт начаас атыылаан биэртэ. Мин махталы кытта түөһүн этиттэн ордорон биэрбиппэр бэйэтэ дэлби махтанан, хайҕаан, алҕаан атаарбыта. «Үчүгэй ыал ийэтэ буолуоҥ»- диэбитэ диэн өрүү махтана ахтааччы.

  Кэнники ликбезкэ (ликвидация безграмотности) үөрэнэн илии баттыыр уонна бытааннык хаһыаты ааҕар этэ. Ахсаан өттүгэр баҕас олох үчүгэй этэ. Оннооҕор киилэ хас эрэ сүүс кыраамы кытта начаас өйүгэр суоттааччы.

Бордоҥ нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо Григорьева Елена Николаевна маннык ахтар: “Кыра эрдэҕиттэн сүөһү көрүүтүгэр үлэлээн, сүөһү хайдах көрүллэрин, аһатылларын билбит буолан, Өлөксөөн ити туһунан санаатын миигин кытта маннык үллэстээччи: «Саханы саха гыммыт сүөһү, онон ыал бэйэтин кыаҕынан сүөһүлээх буолара сөп. Аскын-үөлгун сибиэһэйдии, сөптөөхтүк астанан аһаан олороҕун, үлэлиигин. Үчүгэй астаах киһи доруобай, үлэни кыайымтыа, хотумтуо буолар. Мэлдьи дьарыктааххын, оҕолоргун үлэҕэ-хамнаска үөрэтэргэ да көмөлөһөр, оҕо кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ сыһыннаҕына үлэлии үөрэнэр. Үлэтин бутэрдэҕинэ бэйэтин сөбүлүүр дьарыгынан өссө умсугуйан туран дьарыктанар».

Кэнники пенсияҕа тахсан уурайыар диэри совхоз хонтуоратыгар курьерынан, уборщицанан үлэлээбитэ. Ханна да үлэлээтэр биһиги ийэбит чэнчиһин, ырааһын, эппиэтинэстээҕин дьон-сэргэ куруук холобур оҥосто хайгыыллара. Үгүс мэтээлэ, грамоталара кини ахсаабат кыһамньылаах үлэһит киһи буоларын туоһулууллар.

Аҕабыт суох буолтун кэннэ соҕотоҕун оттоон-мастаан, сүөһү иитэн барыбытын үөрэттэрэн, атахпытыгар туруорбута. Кини дьарамай санныгар үгүс ыарахан үлэни сүгэн, “оҕолорбун киһи тэҥэ дьон оҥордорбун” диэн бигэ күүстээх санааны ылынан, үлэлээн-хамсаан, хара өлүөр диэри хотоннонон, ыраах-чугас оҕолоругар сүбэ-ама буолан, таҥас-сап тигэн, хас биирдиибитигэр илиитин сылааһа тиийэ, көрө-истэ олорбута элбэҕи кэпсиир.

Үлэ бэтэрээнэ, 1970-1990 сылларга Ст.Васильев аатынан сопхуос инженер-мелиоратора Соловьева Вера Григорьевна бэйэтин ахтыытыгар маннык суруйар: “Техүлэһиттэр истэригэр хонтуораҕа остуораһынан Такырова Александра Васильевна үлэлээбитэ. Кини олус үлэһит, ыраас туттунуулаах буолара. Хонтуораны бэрт ыраастык сууйара–соторо. Тɵһɵ да саастааҕын иһин туттара–хаптара түргэн–тарҕан этэ, сэниэлээх баҕайытык сылдьара.”

Пенсияҕа тахсан да баран, убайбыт Уоһук (Иванов Иосиф Семенович) үөрэҕин бүтэриэр дылы, Ст. Васильев аатынан совхозка 1983 сыл сайыныгар диэри үлэлээбитэ.  Үлэтин киниискэтигэр биир эрэ сирэйгэ суруктаах, совхозка киириэр дылы 25 сыл 2 ый ыстаастаах диэн, совхозка ылыллыбытын уонна уурайбытын туһунан.

Сааһыран да баран сыппакка, олорбокко хачыгырайан тахсара: сайынын от үлэтэ, сир аһын хомуйуу, кыһынын хотон, сүөһү көрүүтэ-истиитэ.

Биһиги ийэбит барахсан олус чиэһинэй, уопсай дьыалаҕа наһаа бэриниилээх киһи этэ. Нэһилиэк, совхоз сайдыытыгар ис сүрэҕиттэн кыһаллара, дууһалыын ыалдьара. Эдэр салайааччыларга сүбэ-соргу буолара.

           Ийэбит мэнээк киһи олорбот, ылбычча санаммат олоҕун да олордор «толору дьоллоохпун» - диэччи. Биир саха дьахтарыгар сөп ытык иэһин төлөөн бэйэтин баҕатыныы «тэк курдук сылдьан, ыарыылатан сыырааран сыппакка», эмискэ баҕайы сүрэҕинэн ыалдьан сылдьарын курдук түргэнник бу дойдуттан элэс гыммыта…